බුද්ධ දර්ශනයේ පෙන්වා දෙන අන්ත දෙක යනු බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලද, නිවැරදි මධ්‍යම ප්‍රතිපදාවෙන් (මජ්ඣිමා පටිපදා) බැහැර වූ දෘෂ්ටි යුගලයයි. මෙම අන්ත දෙක ප්‍රධාන වශයෙන්ම සඳහන් වන්නේ බුදුරජාණන් වහන්සේගේ පළමු ධර්ම දේශනාව වන ධම්මචක්කප්පවත්තන සූත්‍රය තුළයි.
මෙම අන්ත දෙක ගැන බුදුරජුන් පහලවන්නට පෙර සිට වේද වේදාන්තර ග්‍රන්තවලද සදහන් වන අතර එය දැනටද විසතර කරන්නේ මෙලෙසමයි. එනම්
1. කාමසුඛල්ලිකානු යෝගය (Kāmasukhallikānuyoga)
අර්ථය: කාමයන්හි (ඇස, කන, නාසය, දිව, ශරීරය මගින් විඳින) සුවය විඳීමෙහි දැඩි ලෙස ඇලී ගැලී සිටීම.
විග්‍රහය: මෙය ප්‍රධාන වශයෙන් භෞතිකවාදී (Materialistic) සහ සුඛෝපභෝගී ජීවන රටාවයි. මෙහිදී ලෝකයේ විවිධ වස්තූන්, සැප සම්පත් හා ආශාවන් පසුපස හඹා යෑමෙන් සතුටක් අපේක්ෂා කෙරේ. ඒ අනුව මෙය හීන, ග්‍රාම්‍ය, පෘථග්ජන සේවිත (Low, vulgar, practiced by common people) ක්‍රියාවක් වන අතර එය අර්ථ රහිත (profitless) වේ.
2. අත්තකිලමථානු යෝගය (Attakilamathānuyoga)
අර්ථය: ශරීරය වෙහෙසවීම හෙවත් තමාටම දුක් දීමෙහි යෙදීම.
විග්‍රහය: මෙය ප්‍රධාන වශයෙන් ආත්ම දමනය ලෙස වරදවා තේරුම් ගත්, දැඩි තපස් රැකීම (Extreme Asceticism) හා බැඳුණු ජීවන රටාවයි. ආහාර පාන නොමැතිව සිටීම, දරුණු භාවනා ක්‍රම අනුගමනය කිරීම සහ ශරීරයට වධ දීම වැනි ක්‍රියාවන් මෙයට අයත් වේ. ඒ අනුව මෙයද දුක් සහිත (painful) සහ අර්ථ රහිත (profitless) ක්‍රියාවක් ලෙස ප්‍රතික්ෂේප වේ.
බුද්ධ දර්ශනයේ ද ඉහත අන්ත දෙක සේවනය නොකර මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව තුලින් නිවන කරා ලගා වියහැකි බව බුදු රජාණන්වහන්සේ පෙන්වා දෙනවා.
මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව (මජ්ඣිමා පටිපදා)
බුදුරජාණන් වහන්සේ ද ඉහත අන්ත දෙකම ප්‍රතික්ෂේප කර, සත්‍ය අවබෝධය සඳහා මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව අනුගමනය කළ යුතු බව පෙන්වා දුන්හ. මෙම මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව ආර්ය අෂ්ඨාංගික මාර්ගය ලෙස විස්තර කෙරේ.
නමුත් එම අන්ත දෙක උන්වහන්සේ හදුන්වාදෙන්නේ පෙර නොඇසු දර්මයක් ලෙසයි. එනම් ඒ අන්ත දෙක ඉහත සදහන් අන්ත විග්‍රහයට වඩා වෙනස් විය යුතුයි.
සමස්ත බුද්ධ දර්ශනයේම, විශේෂයෙන්ම පසුකාලීන බෞද්ධ දර්ශන (මහායාන සහ වජ්‍රයාන) තුළ, මෙම "අන්ත දෙක" පිළිබඳ සංකල්පය හාත්පසින්ම වෙනස් ආකාරයකට විග්‍රහ කර ඇත.
ප්‍රධාන වශයෙන්ම, බුද්ධ දර්ශනයේ අන්ත දෙක පිළිබඳ විග්‍රහයන් දෙකක් පවතී:
1. ප්‍රායෝගික අන්ත දෙක (The Extremes of Practice)
මෙය ඔබ කලින් විමසූ, ථේරවාදයේ ද මුල් තැන දෙන අර්ථයයි.
2. දෘෂ්ටිමය අන්ත දෙක (The Extremes of View/Philosophy)
මෙම විග්‍රහය බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් නිදාන සංයුත්තයේ (SN 12.15 - කත්‍යායන සූත්‍රය/කච්චානගොත්ත සූත්‍රය) දී දේශනා කර ඇති අතර, එය විශේෂයෙන් මහායාන බුදු දහමේ (විශේෂයෙන්ම මාධ්‍යමික සම්ප්‍රදායේ) හරය ලෙස සැලකේ. මෙම අන්ත දෙක භෞතික ජීවිතයට නොව, ලෝකයේ ස්වභාවය පිළිබඳ දර්ශනවාදී වැරදි අදහස් (දිට්ඨි) සම්බන්ධයෙන් ගොඩනැඟී ඇත.
මෙම විග්‍රහයේ වැදගත්කම:
නාගර්ජුන (Nagarjuna) වැනි මහායාන දාර්ශනිකයන් ප්‍රකාශ කළේ සත්‍ය මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව යනු ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදය අවබෝධ කර ගැනීම බවයි.
ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදයට අනුව, කිසිවක් සදාකාලික නොවේ (එයින් ශාශ්වතවාදය ප්‍රතික්ෂේප වේ), එහෙත් කිසිවක් හේතුවකින් තොරව හදිසියේ නැති වී යන්නේද නැත (එයින් උච්ඡේදවාදය ප්‍රතික්ෂේප වේ).
එනම්, සියලු දේ හිස් (සුඤ්ඤතා/ශූන්‍යතා) නමුත් ව්‍යවහාරික වශයෙන් ක්‍රියාකාරී (conventionally real) වේ.
බුද්ධඝෝෂ හිමියන්ගේ අදහස
බුද්ධඝෝෂ හිමියන් ථේරවාදී සම්ප්‍රදාය නියෝජනය කරන අතර, උන්වහන්සේගේ ප්‍රධාන අවධානය යොමු වන්නේ ප්‍රායෝගික අන්ත දෙක (කාමසුඛල්ලිකානු යෝගය සහ අත්තකිලමථානු යෝගය) ප්‍රතික්ෂේප කිරීම කෙරෙහිය.
කෙසේ වෙතත්, උන්වහන්සේ ද දෘෂ්ටිමය අන්ත දෙක (සස්සත/උච්ඡේද) පිළිබඳව අදහස් දක්වයි.
බුද්ධඝෝෂ හිමියන්ගේ අටුවාවලදී, උන්වහන්සේ සස්සත දිට්ඨිය සහ උච්ඡේද දිට්ඨිය දෙකම මිථ්‍යා දෘෂ්ටි (වැරදි දැකීම්) ලෙස හඳුන්වා දෙමින් ඒවා ප්‍රතික්ෂේප කරයි.
විශුද්ධි මාර්ගයේදී, උන්වහන්සේ විදර්ශනා (ප්‍රඥාව) විස්තර කරන විට, සියලු සංස්කාර ධර්මයන්හි අනිත්‍ය, දුක්ඛ, අනාත්ම යන තිලක්ෂණය අවබෝධ කර ගැනීමෙන් මෙම දෘෂ්ටිමය අන්ත දෙකෙන් මිදීමට හැකි වන බව පැහැදිලි කරයි.
සාරාංශයක් ලෙස:
ලෝකයේ වඩාත්ම ප්‍රචලිත හැඳින්වීම: කාමසුඛල්ලිකානු යෝගය සහ අත්තකිලමථානු යෝගය.
ගැඹුරු දාර්ශනික හැඳින්වීම: ශාශ්වතවාදය සහ උච්ඡේදවාදය.
බුද්ධඝෝෂ හිමියන්ගේ අවධානය: මුලින් සඳහන් කළ ප්‍රායෝගික මාර්ගය කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු කළද, දෘෂ්ටිමය අන්ත දෙක ද මිථ්‍යා දෘෂ්ටි ලෙස උන්වහන්සේ ද ප්‍රතික්ෂේප කර ඇත.